Metodologia nauk teologicznych 5.1.1.1.02

Przedmiot, którym będziemy się zajmować w zimowym semestrze, został nazwany metodologia nauk teologicznych. Nazwy „metodologia” i „nauki teologiczne” są państwu znane, ponieważ są państwo są absolwentami studiów magisterskich z teologii. W trakcie tych studiów pojawiała się z całą pewnością problematyka metodologiczna, zarówno metodologia ogólna, jak też metodologia poszczególnych dyscyplin teologicznych. Celem prowadzonych przeze mnie zajęć będzie przypomnienie, poszerzenie i usystematyzowanie tej wiedzy, która posiadł absolwent podstawowych studiów teologicznych.
Najpierw kilka wstępnych uwag na temat rozumienia nauki, którą nazywa się metodologia. Zrodziła się z potrzeby badania procesów poznawczych, które jako usystematyzowane przyjęły postać nauki. Rozwój badań naukowych, coraz większa ich specjalizacja i zróżnicowanie sprawiły, że w ciągu wieków stopniowo usamodzielniały się różne nurty badań, które zaczęto klasyfikować jako odrębne nauki. Już Arystoteles dzielił nauki na fizykę, matematykę i filozofię pierwszą (później nazywaną metafizyką). Przez wieki dominująca była filozofia. U początku czasów nowożytnych coraz bardziej samodzielne stają się nauki szczegółowe. Najpierw fizyka, a za nią chemia, biologia, geologia. W kolejnych wiekach rozkwit badań naukowych spowodował powstawanie kolejnych dyscyplin naukowych. Ten stan rzeczy coraz bardziej skłaniał uczonych do podjęcia badań nad procesami poznawczymi stosowanymi w różnych naukach. W ten sposób powstają nauki o nauce. Te też są zróżnicowane i nadaje im się rozmaite nazwy. Wymienia się następujące: metanauka, epistemologia, teoria nauk (logiczna teoria nauki, teoria poznania naukowego), metodologia nauk, filozofia nauki, scjentologia, naukoznawstwo, wiedza o nauce, matezjologia, zetetyka, epistemologia pragmatyczna, logika wiedzy. Wielość nauk o nauce pokazuje, jak bardzo rozbudowane, zróżnicowane i wielostronne są badania nad naukami. Bliżej tej kwestii będzie się trzeba przyjrzeć na odrębnym wykładzie, który wskaże tę naukę o nauce, która będzie najbardziej adekwatna dla badań nad teologią.
Kolejnym zagadnieniem, które stanowić będzie przedmiot zainteresowania na naszych tu spotkaniach będzie już metodologia teologii, a także metodologia poszczególnych subdyscyplin teologicznych, jak: patrologia, teologia fundamentalna, dogmatyczna czy pastoralna. W ramach wykładu wprowadzę w metodologię nauk teologicznych, natomiast w trakcie konwersacji będziemy wspólnie zapoznawać się z metodologią poszczególnych subdyscyplin teologicznych. Podstawowym źródłem będą teksty zawarte w „Studiach Nauk Teologicznych PAN” z 2007 r. Czasopismo dostępne jest w Internecie. Tak więc metodologia teologii i poszczególnych subdyscyplin teologicznych będzie zasadniczą treścią naszych zajęć.
Ponadto podejmę w wykładach niektóre szczegółowe kwestie metodologiczne. Wrócę do dyskutowanego stale zagadnienia naukowości teologii. Kwestia ta wiąże się ściśle ze stopniem pewności sądów formułowanych w teologii. Trzeba się będzie zastanowić, jaka jest pewność teologicznych sądów w porównaniu z innymi naukami. Ma to znaczenie dla określenia naukowości teologii.
Jak dla każdej nauki, tak też dla badań teologicznych istotne znaczenie posiada określenie przedmiotu prowadzonych badań. Rzutuje to w zasadniczy sposób na określenie celu i metody badań. Gwarantuje zachowanie wewnętrznej spójności poznania i myślenia teologicznego. Pozwala zachować tożsamość teologii w sytuacji zmieniających się uwarunkowań kulturowych, w których uprawia się teologię. W różnych nurtach badań teologicznych określa się przedmiot badań nieco odmiennie. Pozostaje więc problem ustalenia, czy są to warianty komplementarne, czy alternatywne.
Ważną dla teologii kwestią jest jej relacja do Kościoła. Niektórzy stawiają pytanie, czy można uprawiać teologię pozostając bez żadnego związku z Kościołem. Mówią w takich przypadkach o teologii ponad czy pozakonfesyjnej. Wskazuje się na poważne argumenty, które podają w wątpliwość zasadność uprawiania teologii poza Kościołem. Istnieje w tej kwestii zgoda głównych chrześcijańskich konfesji.
Problemem szeroko dyskutowanym w teologii jest jej relacja do Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. W dyskusjach pojawia się m.in. pytanie o niezależność badań prowadzonych przez teologię w sytuacji uwarunkowania wyników tych badań od instancji pozanaukowej, jaką jest kościelne Magisterium. Pytanie o ingerencję Magisterium w badania teologiczne staje się tym bardziej natarczywe, że opinie Magisterium nie zawsze były trafne i czasem blokowały i utrudniały postęp w rozwoju teologicznych dociekań.
Zawsze aktualnym tematem było znaczenie racjonalności w teologii. Przykładano do niej wagę od samych początków uprawiania teologii. Wyrazem takiego myślenia stała się utworzona przez Anzelma formuła: fides quaerens intellectum. Nie brakowało jednak nigdy myślicieli, którzy z podejrzliwością patrzyli na wysiłki zracjonalizowania treści wiary, uznając je za daremne, ponieważ nie można rozumem przeniknąć rzeczywistości, która go nieskończenie przerasta. Na takim stanowisku stoją zwolennicy teologii apofatycznej czy różnych nurtów fideistycznych.
Kilka uwag poświęcę możliwości zastosowania pojęcia modelu w teologii. Używanie tego pojęcia rozpowszechnione jest w logice, matematyce, fizyce, chemii. W ostatnich latach pojęciem tym coraz chętniej posługują się również teologowie. Wydaje się jednak, że o ile w wymienionych naukach rozumienie pojęcia modelu zostało sprecyzowane, a jego funkcja poznawcza ustalona, to w teologii za mało jest opracowań, które określałyby ściśle możliwości zastosowania tego pojęcia w refleksji teologicznej. Krótki wykład Niniejsze przedłożenie, które w zamierzeniu ma być zarysowym przedstawieniem problemu, stawia sobie za cel pokazanie potrzeby bardziej szczegółowego zajęcia się kwestią zastosowania pojęcia modelu w teologii, i to zarówno ze strony logików, jak i teologów.
Zastanawiać się też będziemy nad rozumieniem prawdy jako jednej z podstawowych wartości. Przyjrzymy się procesowi dochodzenia człowieka do prawdy. Łatwo dostrzec paradoksalność sytuacji człowieka stojącego wobec prawdy: z jednej strony człowiek odczuwa głęboką jej potrzebę, a z drugiej nieustannie napotyka na trudności w jej osiągnięciu. Wśród tych trudności wskazuje się na uwarunkowania historyczne, w jakich jawi się człowiekowi prawda. Uwarunkowania te zostaną zaprezentowane na przykładzie poszukiwań prawdy religijnej. Ta jest istotna dla badań teologicznych.
Teologiczna refleksja w swym zasadniczym nurcie sięgała zawsze do filozofii. Jedynie na jej obrzeżach pojawiały się wśród teologów opinie, że wiedza filozoficzna jest zbyteczna, czy wręcz szkodliwa dla teologii. Spróbuję przeciwstawić się tym poglądom, zmierzając do pokazania ważności wiedzy filozoficznej dla teologii. Skupię się najpierw na historycznym rozwoju relacji między teologią a filozofią, poświęcając szczególną uwagę zasadniczym momentom w tych dziejach. Następnie poddam analizie dokumenty kościelne potwierdzające potrzebę korzystania z filozofii w teologicznych dociekaniach. Wreszcie przedstawię konkretną propozycję, jak dziś korzystać z filozoficznych teorii w uprawianiu teologii.
Po próbie wykazania potrzeby korzystania z filozofii w badaniach teologicznych w znaczeniu ogólnym zostanie pokazana przykładowo sytuacja zastosowania heglizmu w we współczesnej teologii. W starożytności najważniejszą rolę odgrywał platonizm, od średniowiecza zaczął dominować arystotelizm, szczególnie w wersji Tomaszowej. W czasach nowożytnych i współczesnych dołączają do tych głównych nurtów filozoficznych nowo powstające kierunki filozoficznych dociekań. Jednym z nich jest heglizm. Jeszcze za życia Georga Wilhelma Friedricha Hegla (1770-1831) jego myśl wzbudziła wśród teologów protestanckich tak wielkie zainteresowanie, że można mówić o powstaniu szkoły teologicznej bazującej na filozofii autora Fenomenologii ducha. Wśród pierwszych zwolenników Hegla znaleźli się David Friedrich Strauss (1808-1874) oraz Ferdinand Christian Baur (1792-1860) – mieli oni znaczący wpływ na ówczesne dyskusje teologiczne. Z czasem zmniejszała się sympatia teologów dla Hegla, współcześnie jednak heglizm nadal obecny jest w teologii, także katolickiej. Potwierdzeniem tego może być teologiczny system Hansa Ursa von Balthasara (1905-1988), który w swojej ogromnej twórczości naukowej wielokrotnie podejmował dyskusję z Heglem. Popularność Balthasara wpłynęła pośrednio na obecność heglizmu także w pracach innych współczesnych teologów katolickich, czerpiących obficie z myśli Balthasara. Wydaje się więc zasadne przedstawienie tych obszarów jego teologicznych dociekań, w których zauważyć można inspiracje heglowskie. Wprowadzeniem do wykładu będzie ukazanie teologicznego kontekstu, w którym pojawiają się poglądy Hegla. Kontekst ten bowiem pozwoli zrozumieć – jak się wydaje – otwartość, z jaką przyjęto heglizm w środowisku teologii protestanckiej.
Kierunkiem filozoficznym obecnych współcześnie w dyskusjach teologicznych jest postmodernizm. W podejmowanych próbach rzetelnej charakterystyki tego nurtu myślowego zwykło się mówić o jego opozycji wobec myśli nowożytnej. Chce on doprowadzić do jej dekonstrukcji i być przeciw niej antidotum. Uwidacznia się to w sprzeciwie wobec wywodzącego się od Kartezjusza racjonalizmu, który doprowadził do przekonania o pewności wiedzy płynącej z rozumowego poznania. Opowiedzenie się za taką koncepcją epistemologiczną zmierza ku wyrzeczeniu się indywidulanego traktowania poznania na rzecz uniformizacji i egalitaryzacji wiedzy o rzeczywistości narzuconej pojedynczemu człowiekowi. Stając w opozycji wobec takiego stanowiska, postmodernizm przyjmuje subiektywistyczne rozumienie procesu poznawczego oraz relatywistyczną koncepcję prawdy. W ścisłym związku z taką postawą myślową pozostaje pluralizm i skrajna tolerancja, wyrażające się w opinii, że żadna wiedza nie może być uznawaną za nadrzędną wobec innej. W prowadzonej przez polskich teologów dyskusjach z postmodernizmem wyróżnić można dwa skrajne stanowiska: akceptacja zasadniczych tez postmodernizmu oraz polemika z nimi; otwarty dialog i poszukiwanie porozumienia jest rzadkie i okazuje się bardzo trudne.
W naszych spotkaniach powracało niejednokrotnie nazwisko Michała Hellera i jego przemyślenia na temat filozofii nauki. Wystąpił on też z propozycją stworzenia teologii nauki. Przedstawił też w swoich książkach zarys jej koncepcji. Propozycja M. Hellera jest przeciwstawieniem się dość powszechnemu poglądowi o niezależności poznania teologicznego i matematyczno-przyrodniczego. Teologia nauki chce badać obraz wszechświata, mając na uwadze badania przyrodnicze, ale przekraczając granice wyznaczone empirią. Nauki przyrodnicze zatrzymują się na tych granicach. Teologia dzięki Bożemu Objawieniu może te granice przekroczyć. Teologia nauki patrzy też na prowadzone badania z perspektywy wartości, która nie wchodzi zakres badań przyrodników.
Tematem podsumowującym nasze metodologiczne rozważania będzie kwestia obecności teologii na uniwersytecie. Trzeba będzie rozważyć racje tych, którzy opowiadają się za obecnością teologii na uniwersytecie. Są to racje ważne dla samej teologii, jej obecności wśród innych nauk, jej rozwoju przez współpracę naukową z różnymi nurtami myśli naukowej. Będą to też argumenty, które można wysuwać z perspektywy uniwersytetu jako ośrodka naukowego otwartego na wszystkie obszary naukowych badań. Stanowisko opowiadających się za obecnością teologii na uniwersytecie zostanie skonfrontowane z poglądem przeciwników teologii uniwersyteckiej. Choć zdają się być dziś w mniejszości, to jednak ich argumentacja posiada swoją wagę i należy się jej przyjrzeć.